CTET UPTET Paryayavachi Study Material in Hindi
CTET UPTET Paryayavachi Study Material in Hindi
पर्यायवाची शब्द

वैसे शब्द जो मूल शब्द के समान अर्थ प्रकट करते हैं, पर्यायवाची शब्द कहलाते हैं। पर्यायवाची शब्द समानार्थक या समानार्थी शब्द भी कहलाते हैं।
पर्यायवाची शब्दों के प्रकार
पर्यायवाची शब्द मुख्य रुप से तीन प्रकार के होते हैं
- पूर्ण पर्याय,
- पूर्णापूर्ण पर्याय तथा
- अपूर्ण पर्याय
- पूर्ण पर्याय वाक्य में यदि एक शब्द के स्थान पर दूसरा शब्द रखा जाए और उसके अर्थ में व्यवधान न पड़े तो ऐसे पर्यायवाची शब्द ‘पूर्ण पर्याय’ कहलाते हैं; जैसे— आश्रम, मठ।
- पूर्णापूर्ण पर्याय एक ही कार्य विशेष के लिए प्रयुक्त दो शब्द पूर्ण पर्याय नहीं हो सकते। ऐसे पर्यायवाची शब्द ‘पूर्णापूर्ण पर्याय’ कहलाते हैं; जैसे — खाना, निगलना।
- अपूर्ण पर्याय विषय की व्यापकता के आधार पर शब्दों के प्रयोग से नये अर्थ का सृजन होता है। ऐसे शब्द अपूर्ण पर्यायवाची होते हैं; जैसे— गाभिन, गर्भिणी।
यहाँ कुछ पर्यायवाची शब्दों की सूची दी जा रही है
शब्द | पर्यायवाची शब्द |
अग्नि | आग, अनल, पावक, ज्वाला |
अंग | तन, शरीर, वपु, देह, गात |
अश्व | हय, तुरंग, घोड़ा, वाजि, सैन्धव, घोटक |
असुर | रजनीचर, दानव, राक्षस, निशाचर, निशिचर, दैत्य |
अतिथि | अभ्यागत, आगन्तुक, पाहुना, मेहमान |
अहंकार | घमण्ड, दर्प, अभिमान, दंभ |
अमृत | पीयूष, सुधा, अमिय, अमी, सोम |
अर्जुन | गान्डीवधारी, गुडाकेश, पार्थ, भारत, धनञ्जय |
आँख | नेत्र, नयन, लोचन, दृग, चक्षु |
आनंद | आमोद, हर्ष, उल्लास, प्रसन्नता, प्रमोद |
आकाश | अंबर, नभ, गगन, आसमान, अनंत, शून्य, व्योम |
आम | आम्र, रसाल, पिकप्रिय, सहकार, अतिसौरभ |
इंद्र | सुरेन्द्र, सुरेश, पुरंदर, महेन्द्र, देवराज, देवेश, सुरपति |
इंद्राणी | इन्द्रवधु, माहेन्द्री, शची, जयवाहिनी, पुलीमा |
इच्छा | मनोरथ, लालसा, कामना, अभिलाषा, आकांक्षा |
ईश्वर | परमात्मा, जगन्नाथ, जगतीश, भगवान, ईश |
कमल | नीरज, सरोज, जलज, अंबुज, नीरज, पंकज, वारिज |
केला | कदली, भानुफल, कुञ्जरासनो, रम्भा, मजवसा |
कोयल | कोकिल, पिक, वनप्रिय, पाली, बसन्तदूत |
कौआ | काग, काक, वायस, पिशुत, काण, करठ |
कपड़ा | पट, वस्त्र, अंबर, चीर, वसन |
कामदेव | मनसिज, मनोज, काम, रतिपति, कंदर्प |
किरण | कर, अंशु, रश्मि, यमुख, मरीचि |
झरना | निर्झर, सोता, स्त्रोत, झर |
तलवार | खड्ग, शमशीर, चंद्रहास, असि |
तालाब | सर, सरोवर, ताल, तड़ाग, जलाशय |
तीर | शर, वाण, इषु, शिलीमुख, आशुगू |
दूध | क्षीर, दुग्ध, गोरस, पेय |
दुर्गा | चंडिका, चंडी, भवानी, काली, कामाक्षी, कल्याणी |
दिन | वासर, दिवस, वार, अहन |
दुख | कष्ट, पीड़ा, वेदना, यातना, संकट, क्लेश, व्यथा |
द्रौपद्री | कृष्णा, पांचाली, याज्ञसेनी, सैरंध्री, द्रुपदसुता |
धूप | आतप, द्यौत |
नदी | सरि, सरिता, तरंगिणी, निर्झरिणी, अपगा, नद |
नौका | तरिणी, नाव, तरी, बेड़ा, पोत, जलयान |
पहाड़ | गिरि, पर्वत, अंचल, भूधर, नग |
पक्षी | चिड़िया, खग, पतंग, पखेरु, विहग, नवचर, अंडज |
प्रकाश | प्रभा, रोशनी, द्युति, ज्योति, चमक, छवि, उजाला |
पृथ्वी | भूमि, धरती, धरा, भू, धरणी, वसुंधरा, धारित्री |
पुष्प | सुमन, फूल, प्रसून, मंजरी |
पैर | चरण, पाद, पद |
प्रभा | चमक, आभा, छवि, दीप्ति, प्रकाश, द्युति |
बाघ | व्याघ्र, शार्दूल, हिंस्त्रक, चित्रक |
बादल | घन, मेघ, जलधर, नीरद, अम्बुद, वारिद, पयोदि |
बन्दर | कपि, वानर, शाखामृग, हरि, मर्कट |
बिजली | चपला, तड़ित, दामिनी, सौदामिनी, विद्युत |
भय | डर, त्रास, भीति |
भौंरा | मधुकर, भ्रमर, मधुप, अलि, भंवर, षट्पद |
वन | अरण्य, कानन, विपिन, जंगल |
वृक्ष | पादप, पेड़, विटप, तर |