68500 Assistant Teacher Bharti Tadabhav Tatsam Shabd Study Material in Hindi
68500 Assistant Teacher Bharti Tadabhav Tatsam Shabd Study Material in Hindi
तदभव एवं तत्सम शब्द

अतिलघु उत्तरीय प्रश्न
Very Short Question Answer
प्रश्न – तदभव किसे कहते हैं?
उत्तर – तदभव शब्द तत् + भव से बना है जिसका आशय विकसित या उससे उत्पन्न है। अर्थात ऐसे शब्द जो संस्कृत से उत्पन्न एवं विकसित हुए हैं, तदभव शब्द हैं।
प्रश्न – तत्सम शब्द किसे कहते हैं?
उत्तर – तत्सम शब्द तद् + सम से मिलकर बना है जिसका अर्थ है उसके समान। अर्थात ऐसे शब्द जो शब्द संस्कृत भाषा से हिन्दी में आये और यथावत् प्रयुक्त होते हैं, उन्हें तत्सम शब्द कहा जाता है।
प्रश्न – तदभव और तत्सम शब्द का पहला उल्लेख कहां मिलता है?
उत्तर – तदभव, तत्सम शब्दों के प्रयोग का पहला उल्लेख आचार्य दण्डी (चौथी शती ई.) ने अपने काव्यादर्श लक्षण ग्रन्थ में किया है।
प्रश्न – घोटक किसका तत्सम शब्द है?
उत्तर – घोड़े का तत्सम शब्द घोटक है।
प्रश्न – पौना का तत्सम रुप क्या है?
उत्तर – पौना का ततसम रुप ‘पादोन’ है।
प्रश्न – नंगा का तत्सम रुप क्या है?
उत्तर – नंगा का तत्सम रुप ‘नग्न’ है।
प्रश्न – कूँची का तत्सम रुप क्या है?
उत्तर – कूँची का तत्सम रुप है- ‘कूर्चिका’।
प्रश्न – कपूर का तत्सम रुप क्या है?
उत्तर – कपूर का तत्सम शब्द ‘कर्पूर’ है।
प्रश्न – पर का तत्सम रुप क्या है?
उत्तर – पर का तत्सम रुप ‘उपरि’ है।
प्रश्न – लोथ का तत्सम रुप क्या है?
उत्तर – लोथ का तत्सम रुप ‘लोष्ट्र’ है।
प्रश्न – रस्सी का तत्सम रुप क्या है?
उत्तर – रस्सी का तत्सम रुप है- ‘रश्मि’।
प्रश्न – हाथी का तत्सम रुप क्या है?
उत्तर – हाथी का तत्सम रुप ‘हस्ति’ है।
प्रश्न – अमचूर का तत्सम रुप क्या है?
उत्तर – ‘आम्रचूर्ण’ अमचूर का तत्सम है।
प्रश्न – उजला का तत्सम रुप क्या है?
उत्तर – उजला का तत्सम रुप ‘उज्ज्वल’ है।
प्रश्न – गुँठन का तदभव रुप क्या है?
उत्तर – गुँठन का तदभव रुप ‘घूँघट’ है।
प्रश्न – अट्टालिका का तदभव क्या है?
उत्तर – अट्टालिका का तदव ‘अटारी’ है।
विशिष्ट परीक्षा सामग्री
तदभव | तत्सम |
अमिय | अमृत |
अगम | अगम्य |
अमचूर | आम्रचूर्ण |
अमोल | अमूल्य |
अखरोट | अक्षोट |
अगाड़ी | अग्रणी |
अँखुआ | अंकुर |
अंगूठा | अंगुष्ठ |
अँधेरा | अन्धकार |
अखाड़ा | अक्षवाट |
अरपन | अर्पण |
अकथ | अकथ्य |
अंगीठी | अग्निष्ठिका |
अफीम | अहि-फेन |
अस्तुति | स्तुति |
अठारह | अष्ठादश |
अद्धा | अर्द्ध |
अपना | आत्मन् |
अँगूठी | अंगुष्ठिका |
अगहन | अग्रहायण |
असीस | आशीष |
अपाहज | अपादहस्त |
अपढ़ | अपठ |
अँगिया | अंगिका |
अचवन | आचमन |
अनूठा | अनुत्थ |
अरग | अर्क |
आंच | अर्चि |
आयसु | आदेश |
आज | अद्य |
आम | आम्र |
आरसी | आदर्श |
आँख | अक्षि |
अनसन | अनशन |
आँकर | आकार |
आँवला | आमलक |
आँत | अंत्र |
अदरक | आर्द्रक |
इतना | इयत |
इकट्ठा | एकत्र |
इक्कीस | एकविंशति |
ईषा | ईर्ष्या |
अच्छर | अक्षर |
अनत | अन्यत्र |
अनाज | अन्न |
अकास | आकाश |
अँजुली | अंजलि |
अँगोछा | अंगप्रौछा |
अमावस | अमावस्या |
अचरज | आश्चर्य |
अकेला | एकल |
अहिर | आभीर |
अहेर | आखेट |
आखत | अक्षत |
अजान | अज्ञान |
अगुवा | अग्रणी |
अंगुरी | अंगुलि |
अधरम | अधर्म |
अनेह | अस्नेह |
अलग | अलग्न |
अटारी | अट्टालिका |
अछोह | अक्षोभ |
अंधा | अंध |
असाढ़ | आषाढ़ |
अजवाइन | यवनिका |
अलच्छन | अलक्षण |
अंस | अंश |
अलोना | अलवण |
अनत | अन्यत्र |
आभूसन | आभूषण |
आचर | आंचल |
आलस | आलस्य |
आधा | अर्द्ध |
आग | अग्नि |
आंगन | अंगण |
आसरा | आश्रय |
ऑवाँ | आपाक |
आठ | अष्ट |
आखत | अक्षत |
हलका | लघुक |
इमली | अमलीका |
इक्तीस | एकत्रिंशत् |
ईख | इक्षु |
ईंट | इष्टिका |
उबटन | उद्धर्तन |
उबालना | उद्वालन |
उगलना | उद्गलन |
उठान | उत्थान |
उसास | उच्छ्वास |
ऊँचा | उच्च |
उछाह | उत्साह |
ऊन | ऊर्ण |
ऊखल | उद्खल |
एका | ऐक्य |
ऐसा | ईदृश |
ओला | उपल |
औतार | अवतार |
औगुन | अवगुण |
कहार | स्कन्धधार |
कपड़ा | कर्पट |
केवट | कैवर्त्त |
काना | काण: |
कडुआ | कटु |
केकड़ा | कर्कट |
कोढ़ | कुष्ठ |
कचहरी | कृत्यगृह |
कुम्हार | कुम्भकार |
कोस | क्रोश |
किसान | कृषक |
कपूत | कुपुत्र |
कोढ़ी | कुष्ठी |
कोना | कोण |
केहरी | केशरी |
कच्चा | कुपच |
कुल्हाड़ा | कुठार |
खेती | क्षेत्री |
खार | क्षार |
खाट | खट्वा |
खत्री | क्षत्रिय |
खप्पर | खर्पर |
गलना | गलन |
गौना | गमन |
गेंद | कंदुक |
गनेश | गणेश |
गधा | गर्दभ |
गात | गात्र |
गुन | गुण |
घड़ा | घट |
चौपाया | चतुष्पद |
चूना | चूर्ण |
चरन | चरण |
उठ | उत्तिष्ठ |
उपास | उपवास |
उगना | उद्गत |
उलाहना | उपालम्भ |
उपरोक्त | उपर्युक्त |
उघाड़ना | उद्घाटन |
उल्लू | उलूक |
ऊँट | उष्ट्र |
एवम | इमि |
इकलौता | एकलपुत्र |
ओठ | ओष्ठ |
ओसार | उपशाल |
और | अपर |
औधा | अवमूर्ध |
कंघी | कंकती |
कान्ह | कृष्ण |
कैथा | कपित्थ |
काजल | कज्जल |
कपूर | कर्पूर |
कुम्हड़ा | कुष्माण्ड |
करम | कर्म |
कोठी | कोष्ठिका |
कोख | कुक्षि |
करतब | कर्तव्य |
किवाड़ | कपाट |
कारज | कार्य |
कौवा | काक |
किनकी | कणिका |
कलेश | क्लेश |
खँडहर | खंडगृह |
खीर | क्षीर |
खेत | क्षेत्र |
खान | खनि |
खाँसी | कास |
खजूर | खर्जूर |
गर्मी | ग्रीष्म |
गोबर | गोमय |
गिनना | गणन |
गाँव | ग्राम |
गड्ढा | गर्त |
गेहूँ | गोधूम |
गोरा | गौर |
घोड़ा | घोटक |
चाँदनी | चन्द्रिका |
चाक | चक |
चितेरा | चित्रकार |
छेद | छिद्र |
छोह | क्षोभ |
जमाई | जामातृ |
जंतर | यंत्र |
जलन | ज्वलन |
जुआ | द्यूत |
जवान | युवा |
जोबन | यौवन |
तीखा | तीक्ष्ण |
ताँबा | ताम्र |
तपसी | तपस्वी |
तिनका | तृण |
थामना | स्तम्भन |
थान | स्थान |
थन | स्तन |
देवर | द्विवर |
दच्छ | दक्ष |
दुपट्टा | द्विपट्ट |
दबना | दमन |
दस | दश |
दूल्हा | दुर्लभ |
दाँत | दंत |
दूजा | द्वितीया |
दरसन | दर्शन |
दोना | द्रोण |
दुबला | दुर्बल |
दसवाँ | दशम |
धोना | धावन |
धूल | धूलि |
धनिया | धनिका |
धुआँ | धूम्र |
धुनि | ध्वनि |
निहाई | निधाति |
नाखून | नख |
नाच | नृत्य |
नींद | निद्रा |
नस | स्नायु |
नाई | नापित |
नेवला | नकुल |
नंगा | नग्न |
निठुर | निष्ठुर |
नखत | नक्षत्र |
नींबू | निम्बक |
निबाह | निर्वाह |
पोथी | पुस्तक |
पुआ | पूप |
पराठा | पर्पटा |
छाँह | छाया |
छाता | छत्र |
जोगी | योगी |
जांघ | जंघा |
जग | जगत् |
जनेऊ | यज्ञोपवीत |
जेठ | ज्येष्ठ |
जौ | यव |
तमोली | ताम्बूलिक |
तुरत | त्वरित |
तालाब | तड़ाग |
तेल | तैल |
थल | स्थल |
थोड़ा | स्तोक |
थाली | स्थाल |
दाद | दद्रु |
दिवाली | दीपावली |
देखना | दृश |
दीठ | दृष्टि |
दामाद | जामाता |
दुरद | द्विरद |
दिया | दीप |
दाई | धात्री |
दूना | द्विगुण |
दई | दैव |
दूब | दूर्वा |
दाढ़ी | दंष्ट्रिका |
धरती | धरित्री |
धीरज | धैर्य |
धरम | धर्म |
धान | धान्य |
नोन | लवण |
निगलना | निर्गलन |
नीम | निम्ब |
नाती | नप्तृ |
नेम | नियम |
नया | नव |
नेह | स्नेह |
नैन | नयन |
लांघना | लंघन |
नारियल | नारिकेल |
नाक | नक्र |
नेवता | निमंत्रण |
नहान | स्नान |
पूँजी | पुञ्ज |
पीला | पीत |
परनाली | प्रणाली |
पीढ़ी | पीठिका |
पांत | पंक्ति |
पतला | प्रतनु |
परिच्छा | परीक्षा |
परछाईं | प्रतिच्छाया |
पाख | पक्ष |
पाती | पत्रिका |
पक्का | पक्व |
परसों | परश्व: |
पूरब | पूर्व |
प्यास | पिपासा |
पाँव | पाद |
पपड़ी | पर्पटी |
पीपल | पिप्पल |
पनसारी | पण्यशालिक |
पहचान | प्रत्यभिज्ञान |
पलँग | पर्यंक |
पूस | पौष |
पोता | पौत्र |
पत्थर | प्रस्तर |
पड़ोस | प्रतिवास |
पिया | प्रिय |
पुतली | पुत्तलिका |
पहुँच | प्रभुत्व |
पन्ना | पर्ण |
पुरान | पुराण |
पिटारा | पिटक |
फुरती | स्फूर्ति |
फागुन | फाल्गुन |
फोड़ा | स्फोट |
फूटना | स्फुटन |
बेल | बिल्व |
बाजा | वाद्य |
बरसना | वर्षण |
बादल | वारिद |
बहनोई | भगिनीपति |
बरस | वर्ष |
बौना | वामन |
बाघ | व्याघ्र |
बिनती | विनति |
बालू | बालुका |
बखान | व्याख्यान |
बन्दर | वानर |
बादल | वारिद |
बसेरा | वासगृह |
बत्ती | वर्तिका |
पाना | प्रापण |
पगहा | प्रग्रह |
पत्ता | पत्र |
पतोहू | पुत्रवधू |
पूरा | पूर्ण |
पकवान | पक्वान्न |
पाहन | पाषाण |
पूँछ | पुच्छ |
पहरुआ | प्रहरी |
परस | स्पर्श |
पसारना | प्रसारण |
पलड़ा | पटल |
पास | पार्श्व |
पंदरह | पंचादश |
पसरना | प्रसरण |
पखवारा | पक्षवारा |
पानि | पाणि |
पूत | पुत्र |
परमारथ | परमार्थ |
पसीना | प्रस्वेद |
पीला | पीत |
पुरषारथ | पुरुषार्थ |
पल्ला | पल्लव |
परीवा | प्रतिपदा |
पुजारी | पूजाकारी |
पीठ | पृष्ठ |
पोखर | पुष्कर |
फिटकरी | स्फटिक |
फावड़ा | परशु |
फाँसी | पाशिका |
फूल | पुष्प |
बींधना | बेधन |
बहिरा | बधिर |
बाँझ | बन्ध्या |
बहू | वधू |
बगुला | वक |
बजरंग | वज्रांग |
बाड़ी | वाटिका |
बाँह | बाहु |
बीता | व्यतीत |
बछड़ा | वत्स |
बनारस | वाराणसी |
बाँधना | बंधन |
बिकना | विक्रयण |
बूँटी | वृत्तिका |
बनिया | वणिक |
बाँध | बंध |
बुड्ढा | वृद्ध |
बीस | विंशति |
बारह | द्वादश |
बैल | वृषभ |
बच्चा | वत्स |
बैन | वचन |
बावला | वातुल |
बकरा | बर्कर |
भिखारी | भिक्षाकारी |
भीख | भिक्षा |
भिच्छुक | भिक्षुक |
भालू | भल्लुक |
भतीजा | भ्रातृव्य |
भूख | बुभुक्षा |
भांजा | भागिनेय |
भगत | भक्त |
भभूत | विभूति |
मरना | मरण |
मक्खी | मक्षिका |
मौत | मृत्यु |
माथा | मस्तक |
मँडुआ | मण्डप |
मुखिया | मुख्य |
मच्छर | मत्सर |
माँ | माता |
मछली | मत्स्य |
मदारी | मंत्रकारी |
यच्छ | यत्र |
रीठा | अरिष्ट |
रीता | रिक्त |
रीस | ईर्ष्या |
राखी | रक्षिका |
रहट | अरघट्ट |
रत्ती | रत्तिका |
लेई | लेपिका |
लगना | लग्न |
लाख | लक्ष |
लौंग | लवंग |
लोहार | लौहकार |
लहसुन | लशुन |
लाख | लाक्षा |
लकड़ी | लगुड़ |
लोयन | लोचन |
लेई | लेपिका |
बिच्छू | वृश्चिक |
बात | वार्ता |
बिजली | विद्युत |
बहिन | भगिनी |
बायां | वाम |
बुरा | विरुप |
ब्याह | विवाह |
बरात | वरयात्रा |
भादों | भाद्रपद |
भावज | भ्रातृजाया |
भाप | वाष्प |
भीसम | भीष्म |
भीत | भित्ति |
भाड़ा | भाटक |
भौंरा | भ्रमर |
भौंह | भ्रू |
भुवाल | भूपाल |
भाई | भ्रातृ |
माला | माल्य |
मेह | मेघ |
मौर | मुकुट |
मौसी | मातृश्वसा |
महँगा | महार्घ |
मीठा | मिष्ट |
मरना | मरण |
मूँग | मुद्ग |
महावत | महापात्र |
मानुस | मनुष्य |
यहाँ | अत्र |
राजपूत | राजपुत्र |
रैन | रजनी |
रीछ | ऋक्ष |
रस्सी | रज्जु |
राख | क्षार |
रेनु | रेणु |
लोढ़ा | लोष्ट |
लाज | लज्जा |
लँगड़ा | लंग |
लँगोट | लिंगपट्ट |
लिलार | ललाट |
लोहा | लौहॊ |
लीख | लिक्षा |
लोन | लवण |
लच्छन | लक्षण |
विछोह | विक्षोभ |
विनती | विनति |
सिष्य | शिष्य |
शसि | शशि |
सीख | शिक्षा |
सात | सप्त |
सीढ़ी | श्रेणी |
सुमिरन | स्मरण |
सेठ | श्रेष्ठी |
सरसों | सर्षप |
सुवरन | स्वर्ण |
ससुराल | श्वशुराल |
वह | असौ |
शक्कर | शर्करा |
शीशम | शिंशपा |
सींग | श्रृंग |
सगा | स्वकीय |
सरबस | सर्वस्व |
सगुन | सगुण |
सतसई | सप्तशती |
साँस | श्वास |
सलाई | शलाका |
सुई | सूचिका |
साला | श्याल |
संयासी | संन्यासी |
सांकल | श्रृंखला |
सपूत | सुपुत्र |
सपना | स्वप्न |
सास | श्वश्रृ |
साँप | सर्प |
सच | सत्य |
हाथी | हस्ति |
हथिनी | हस्तिनी |
हुलास | उल्लास |
सिर | शिर |
साखी | साक्षी |
सावन | श्रावण |
साढ़े | सार्द्ध |
सेज | शय्या |
ससुर | श्वशुर |
सुहाग | सौभाग्य |
सिंगार | श्रृंगार |
हड्डी | अस्थि |
हरड़ | हरीतकी |